In het Ramplaankwartier wordt er voor en door wijkbewoners een alternatief voor aardgas ontwikkeld. De Gemeente Haarlem stelt 2.5 miljoen euro ter beschikking voor de aanleg. Door deze opsteker kan het warmtenet meteen in de gehele wijk aangelegd worden.

Bewoners in de wijk hoeven zich hierdoor niet meer af te vragen wanneer hun straat aan de beurt is en ieder huishouden kan meedoen met een collectieve inkoopactie voor de zonnewarmte-installatie. Daarnaast geeft de financiële steun aan hoeveel vertrouwen de gemeente Haarlem heeft in de zonnewarmtemethode en het projectteam.

Met de realisatie van het zonnewarmtenet gaat de wijk zelf warmte opwekken en deze warmte onderling verdelen met eerlijke tarieven. En dat alles zonder extra CO2-uitstoot.

Sleutelrol bewonersinitiatieven in de warmtetransitie

Djoera Eerland & Jan Zuilhof
Er is bij veel mensen een sterke motivatie om energie te besparen, zeker met de recente energieprijzen. Maar in de praktijk blijken er allerlei obstakels te zijn die er voor zorgen dat mensen de nodige stappen toch niet weten te zetten. Dat heeft twee voorname oorzaken. Enerzijds is de complexiteit van de stappen groot. Dit gedoe vermijd de gemakzuchtige mens liever. Anderzijds is er veel wantrouwen ten opzichte van politici, overheden en ook bouwbedrijven waardoor huiseigenaren niet bereid zijn om de maatregelen door te voeren. De oplossing is zodoende ook buitengewoon simpel, vertelt Djoera: zet koplopers in de wijk in. Koplopers zijn mensen die in een vroeg stadium met veel enthousiasme nieuwe ontwikkelingen omarmen. Ze hebben al veel pionierswerk verzet waardoor anderen, zoals hun buren, daar van kunnen profiteren. Daardoor verdwijnt tevens het obstakel gedoe. Ook hebben deze koplopers geen direct commercieel of politiek belang waardoor ze veel meer vertrouwen genieten dan bijvoorbeeld een gemeente. Op die manier wordt ook het tweede obstakel opgelost.

Principes om koplopers in hun kracht te zetten

Het is volgens Djoera vervolgens zaak om deze koplopers in een wijk of buurt in hun kracht te zetten en te gebruiken om het enthousiasme lokaal te verspreiden. Ze kunnen voor de buurt de complexiteit reduceren, bijvoorbeeld door uit te zoeken wat er technisch en financieel moet gebeuren om de woningen in de buurt te verduurzamen. Er is een goed sociaal proces nodig zodat de koplopers de middengroep kunnen aansteken met hun enthousiasme. Daarvoor zijn enkele principes ontwikkeld:

1. Persoonlijk maken: de initiatiefnemers staan midden in de buurt. Ze zijn goed in staat om persoonlijk contact te maken en verbinding te maken. Zo ontstaat een sociaal proces. Er ontstaat een zekere groepsdruk waardoor ook mensen die niet intrinsiek gemotiveerd zijn wel de druk voelen om deel te nemen aan activiteiten.
2. Boter bij de vis: veel plannen voor een wijk zijn heel abstract en vergen een lange adem, maar niet iedereen zit daarop te wachten. Daarom is het belangrijk om ook concrete acties op te zetten, zoals een collectieve inkoopacties.
3. Diversiteit: kijk goed naar de samenstelling van de wijk en zorg dat de groep initiatiefnemers ook representatief is voor de buurt of wijk. Als er groepen zijn ondervertegenwoordigd is het belangrijk om te bepalen met welke kanalen je die kunt bereiken en daar actief achteraan te gaan. Anders is de kans groot dat ze zich later ongehoord voelen en kunnen dwarsliggen.
4. Tastbaar en zichtbaar maken: het is van belang om zichtbaar te zijn in de wijk. Dat kan door kleine activiteiten zoals warmtecamerawandelingen of het aanleggen van geveltuintjes. Dit heeft een verbindend effect en zorgt voor laagdrempelig contact.

De Participatiecoalitie kan koplopers ondersteunen bij het organiseren van een goed sociaal proces. Zo kunnen ze buurtbegeleiders leveren, ofwel procesbegeleiders die in staat zijn om een sterk team samen te stellen. Een gebalanceerd team bestaat uit tenminste een techneut, een verbinder en een ondernemer. Samen kunnen deze partijen een plan uitwerken hoe een buurt of wijk van het aardgas kan worden gehaald. Dit team wordt ondersteund met stappenplannen om een logische volgorde te vinden in de stappen. Ook zijn er tools en communicatiemiddelen om die buurt te betrekken. De Participatiecoalitie zorgt op die manier dat het initiatief stap voor stap kan meegroeien met de verantwoordelijkheid en de opgave zodat de initiële plannen ook worden geborgd.

Zowel Buurkracht als Klimaatstichting HIER hebben onderzoek gedaan hoe de samenwerking tussen bewonersinitiatief en gemeente wordt ervaren. Het blijkt volgens de Nationale Buurkracht Monitor 2023 dat dit gemiddeld wordt beoordeeld met een 6,5 waarbij Djoera wel opmerkt dat gemeenten over het algemeen iets positiever zijn dan buurtinitiatieven.

Waar de monitor inzoomt op onderdelen van de samenwerking, valt op dat gemeenten veel positiever oordelen dan bewoners. Bewoners ervaren een groter gat tussen hoe de samenwerking nu is en wat die zou kunnen en moeten zijn. Met name belangrijke aspecten zoals ‘echt mogen meedoen’ (in plaats van alleen meepraten), ‘vanaf het begin betrokken worden’ en ‘mogen meebeslissen’ scoren bij bewoners een 5 of lager. Gemeenten beoordelen deze aspecten 2 punten hoger.

Vragen uit de chat
Omdat niet alle vragen vanuit het publiek tijdens het kennisatelier beantwoord werden, hebben Djoera en Jan deze achteraf nog beantwoord. Een volledig overzicht vind je in een apart Q&A-document.

Verder lezen

• 20 lessen voor de warmtetransitie uit de praktijk van de Participatiecoalitie;
• Hoe betrek je als initiatief de lokale politiek?;
• Brochure met een paar mooie voorbeelden van aanpakken van bewonersinitiatieven;
• Rapport over samenwerking tussen bewonersinitiatieven en gemeenten;
• Rapport over hoe in te spelen op welke doelgroepen;
• Het HIER klimaatabonnement voor gemeenten en bewonersinitiatieven

Aanpak

In de wijk Ermelo-West wordt gewerkt aan een individuele aanpak voor de verduurzaming van de huizen. Sinds 2020 is de wijk bezig om een kleine 500 woningen stap voor stap van het aardgas af te halen, waarbij maatwerk de rode draad is. Als één van de Gelderse proeftuinen, heeft de gemeente Ermelo per bewoner €12.000 gereserveerd voor zowel isolatie- als installatie maatregelen. Dankzij die bijdrage kunnen bewoners de eerste stappen zetten naar aardgasvrij wonen.

Ervaringen uit de wijk

In de zoektocht naar verhalen vanuit de wijk gaat de Razende Reporter in gesprek met verschillende stakeholders. Zo kwamen Kim en Benjamin allereerst in gesprek met Arjen Baatje. Hij woont in de wijk en vertelt over de werkgroep die onderzoek deed de technische oplossingen voor Ermelo-West. In de video vertelt Arjen over de uitkomsten van het onderzoek, hoe ze ambities bij hebben gesteld en waar nu de focus ligt.

De vraag van Arjen is binnen de community van Wijk van de Toekomst ook een bekende: Hoe bereik je de mensen? Arjen geeft zelf aan dat informatie van de buurman soms beter aankomt dan wanneer het van “bovenaf” komt zoals de gemeente. Herkenbaar? Of heb jij nog tips voor Ermelo-West? Laat het ons weten op het kennisplatform.

Wijkvereniging Ermelo-West

Ook spraken we Ad de Kort, hij is secretaris van de Wijkvereniging Ermelo-West. Ad vertelt in de onderstaande video o.a. over wat de waarde kan zijn van een fysieke plek waar buurtbewoners samenkomen en hoe Wijk van de Toekomst als een cadeautje ontvangen werd door de bewonersgroep.

Bij bewoners over de vloer

René is bewoner van de wijk en door gemeente Ermelo ingehuurd als energieadviseur voor het project. Hij vertelt over zijn rol in de wijk en wat hij zoal tegenkomt bij mensen aan én achter de voordeur. Wat werkt wel en wat werkt niet? Ook heeft René ideeën en tips om het project naar een volgende fase te kunnen brengen.

Samenwerkingen voor Gemeente Ermelo

Stefan Ramaker, beleidsadviseur Wonen & Duurzaamheid bij gemeente Ermelo. Hij deelt zijn ervaringen over de verduurzaming van Ermelo. Wat gaat er goed? En waar liggen uitdagingen? Stefan vertelt ook waar kansen liggen voor de wijk, en voor samenwerkingen binnen de regio én provincie Gelderland.

Inspiratie op de markt

Dat oudere mensen niet zo snel aan de slag gaan met het verduurzamen van hun woning horen we regelmatig. Op de markt in Ermelo troffen we een mevrouw die dit toch echt anders ziet. Zij heeft namelijk haar woning flink aangepakt.

Het Wijkkompas – Dieke Schutjens en Klaas Vegter

Het Wijkkompas is een ondersteunend online instrument voor projectteams die bezig zijn met het verduurzamen van een wijk, legt Dieke uit. Het zorgt er aan de ene kant voor dat de perspectieven en belangen van verschillende relevante partijen (onder andere netbeheerder, bewoners, woningcorporatie en gemeente) in beeld blijven. Daarnaast biedt het een gemeenschappelijke taal voor iedereen die is betrokken. Dat is waardevol, want in de praktijk blijkt vaak dat mensen eenzelfde begrip op heel verschillende manieren invullen. Het Wijkkompas voorkomt dat je langs elkaar heen praat, zowel wat inhoud als proces betreft.

Daarnaast biedt het overzicht gedurende het gehele proces en geeft het per situatie aan waar de zogenaamde knooppunten zijn. Dit zijn beslissingen per fase die bepalend zijn voor het verdere verloop van het proces. Voor ieder knooppunt is een pagina ingericht met het doel, mogelijke aanpakken, tips en goed uitgewerkte praktijkverhalen uit allerlei wijken en buurten in Nederland.

Deze knooppunten zijn ingedeeld in twee sporen, namelijk de sociaal-maatschappelijke stroom en de technisch-financiële sporen. De ervaring leert volgens Klaas dat met name in het begin de nadruk op het sociaal-maatschappelijke aspect ligt en later de technisch-financiële aspecten zwaarder gaan wegen. Uiteindelijk blijven beide sporen van begin tot eind belangrijk.

Casus delen
Tijdens het tweede deel van de middag gaan de deelnemers uiteen in twee groepen om onder begeleiding van Klaas en Dieke twee opdrachten uit te voeren aan de hand van twee knooppunten uit het Wijkkompas. Eén van de groepen bestaat uit twee betrokken ambtenaren die zich erg bewust zijn van hun rol en hun positie in de verschillende wijken. Ze worden juist vergezeld door twee bewoners die gefrustreerd zijn door de afwachtende rol van de gemeente bij het realiseren van hun plannen. De andere groep bestaat uit een gemeenteambtenaar en drie actieve bewoners die allemaal een andere dynamiek ervaren in de samenwerking binnen hun initiatief (zowel positief als negatief).

Top down en bottom up
Tijdens de deelsessie buigen de deelnemers zich onder meer over de samenstelling van samenwerkende partijen in hun initiatief en de vraag op de gemeente zich opstelt ten opzichte van de bewoners. Is de gemeente actief en leidend bij het proces of kadert het de randvoorwaarden voor de proactieve bewoners? Wat is de gewenste regierol?

Een ambtenaar van een plattelandsgemeente met een centrale kern geeft bijvoorbeeld aan dat hij in verschillende wijken verschillende rollen aanneemt. In het dorp zelf neemt de gemeente een actieve rol in. In de omliggende dorpen nemen de bewoners liever zelf het heft in handen nemen en moet hij als ambtenaar vooral faciliteren. Een ambtenaar van een middelgrote gemeente met stadskern herkent dit beeld.

Vanuit bewonersinitiatieven is vaak behoefte aan een responsieve overheid die vanuit gelijkwaardigheid met de bewoners aan oplossingen wil werken en randvoorwaarden stelt. De initiatieven willen vooral ruimte en vertrouwen om het proces zelf vorm te geven volgens heldere afspraken en in goed overleg met de gemeente. Tegelijk kunnen bewonersinitiatieven zich voorstellen dat ze in een later stadium graag willen dat de gemeente specifieke verantwoordelijkheden neemt voor bepaalde onderdelen. Het zou in zo’n geval goed zijn om duidelijke afspraken te maken over de gewenste rolverdeling. Hiervoor kun je houvast vinden in een van de knooppunten van het Wijkkompas.

Geleerde lessen
Na de deelsessies komt iedereen voor de afsluiting weer bijeen en worden de belangrijkste inzichten gedeeld:

• Iedere wijk is anders. Soms moet de ambtenaar de kar trekken, soms ontfermen de bewoners zich het liefst over het proces. Deze rolverdeling kan ook in de loop van het proces veranderen.
• Soms moet je constateren en accepteren dat dingen niet goed zijn gegaan en gemaakte fouten samen oplossen.
• Ook al verlopen processen niet zo soepel als gehoopt, toch gebeurt er ondertussen heel veel!
• De sociaal-maatschappelijke component wordt vaak onderschat, zeker in de beginfase van het proces van de wijkaanpak. Zonde, want dit is een voorwaarde voor een succesvol proces. Vroeg betrekken van bewoners(initiatieven) en aanhaken bij informele netwerken scheelt veel gedoe.

Meer informatie over het Wijkkompas

In januari 2023 vond er een kennisatelier over het Wijkkompas door Dieke en Klaas plaats. Hier kun je het kennisatelier terugkijken en hier staat de presentatie van Stroomversnelling.

Het Wijkkompas is te vinden en gratis te gebruiken op www.wijkkompas.nl.

Het Wijkkompas – Dieke Schutjens en Klaas Vegter

Het Wijkkompas is een ondersteunend online instrument voor projectteams die bezig zijn met het verduurzamen van een wijk, legt Dieke uit. Het geeft antwoord op vragen als: waar moet je beginnen? Wie moet je op welk moment betrekken? Hoe is de verhouding van technische en sociale vraagstukken gedurende het proces? Het hele proces, van begin tot eind, wordt beschreven. Aangezien dit proces wel 5 tot 10 jaar kan duren, is een gestructureerd proces dus heel belangrijk.

Het zorgt er aan de ene kant voor dat de perspectieven en belangen van verschillende relevante partijen (netbeheerder, bewoners, woningcorporatie en gemeente) in beeld blijven. Daarnaast biedt het een gemeenschappelijke taal voor iedereen die is betrokken. Dat is waardevol, want in de praktijk blijkt vaak dat mensen eenzelfde begrip op heel verschillende manieren invullen. Het Wijkkompas voorkomt dat je langs elkaar heen praat, zowel wat inhoud als proces betreft.

Het Wijkkompas is ontstaan vanuit de Ontwikkeltafel Wijken met Nieuwe Energie van Stroomversnelling. Het is ontwikkeld in samenwerking met zestien partner-organisaties, van woningcorporaties en bouwers tot kennisorganisaties en gemeenten. De inhoud is gebaseerd op praktijkervaringen uit verschillende wijken en buurten die al langere tijd bezig zijn met de wijkaanpak.

Divergeren en convergeren
Klaas vertelt dat de aanpak is gebaseerd op het principe van divergeren en convergeren. Dat betekent in dit geval dat er in eerste instantie bij zoveel mogelijk partijen zoveel mogelijk inzichten worden opgehaald om vervolgens gemeenschappelijk een doel te bepalen. Vervolgens wordt dat doel vertaald in een concreet plan (Wijkuitvoeringsplan). De stappen die daarbij horen, zien er als volgt uit:

• Besluit om de wijkaanpak te starten: afbakenen gebied en stakeholders en de wijze van samenwerking – dit is vastgelegd in de Transitievisie Warmte
• Karakteriseren van het gebied: duiding geven aan technische en sociale aspecten van de wijk en gewenst toekomstbeeld
• Strategieën bepalen om toekomstbeeld te realiseren
• Keuzes maken met als doel om tot een Wijkuitvoeringsplan te komen
• Voorbereiding van de uitvoering: vertaling van plan in maatregelen op complexniveau en onderlinge afstemming
• Realisatie & nazorg

Hoewel dit de indruk wekt dat het een lineair proces is, benadrukken Dieke en Klaas dat dat zeker niet het geval is. Er lopen allerlei zaken door elkaar. Het is een ‘iteratief proces’ dat alle kanten opgaat.

Technisch én sociaal
De kracht van het Wijkkompas is dat het een integrale tool is die, naast het technisch-economische perspectief, ook veel aandacht heeft voor het sociaal-maatschappelijk aspect. De ervaring leert dat aan het begin van het proces het sociaal-maatschappelijke perspectief dominanter is, terwijl het technisch-economische aspect op een later moment relevanter wordt. Maar uiteindelijk blijven beide sporen van begin tot eind belangrijk.

Knooppunten
Stroomversnelling heeft voor het gehele proces in totaal 90 ‘knooppunten’ bepaald. Dat zijn momenten die een beslissende invloed hebben op de rest van het proces. Per knooppunt is een verdiepingspagina opgesteld waarop de stap wordt beschreven, tips en bronnen worden aangereikt en praktijksituaties zijn uitgewerkt. Het is de moeite waard om zo’n pagina van wijkkompas.nl erbij te pakken als je toewerkt naar een knooppunt.

Praktijkvoorbeelden
Tot slot gingen Dieke en Klaas nog in op twee concrete casussen: Apeldoorn en Leusden. In het dorp Loenen en de wijken de Maten en de Parken in de gemeente Apeldoorn zijn met bewoners sessies georganiseerd om gezamenlijk de stand van zaken te bepalen. Door dit te doen én de vervolgstappen te bepalen, wordt het proces overzichtelijker en voelen bewoners meer verantwoordelijkheid. Het is een goed voorbeeld hoe een gemeente het proces kan aanjagen en bewoners kan activeren.

In de wijk Rozendaal in Leusden lag het initiatief juist bij een groep bewoners. Ze klopten aan bij de gemeente voor ondersteuning. Sindsdien heeft de gemeente vooral een faciliterende rol en blijft het initiatief bij de bewoners liggen.

Nalezen en kijken?
Hier kun je het kennisatelier terugkijken. Hier staat de presentatie van Stroomversnelling.
Het Wijkkompas is te vinden en gratis te gebruiken op https://wijkkompas.nl.

Deze knooppunten zijn ingedeeld in twee sporen, namelijk de sociaal-maatschappelijke stroom en de technisch-financiële sporen. De ervaring leert volgens Klaas dat met name in het begin de nadruk op het sociaal-maatschappelijke aspect ligt en later de technisch-financiële aspecten zwaarder gaan wegen. Uiteindelijk blijven beide sporen van begin tot eind belangrijk.

Wees erbij!

Verdiepingsworkshops Wijkkompas op 7 en 21 maart

Op dinsdag 7 en dinsdag 21 maart worden van 14 tot 17 uur vanuit Het Wijkkompas twee gratis verdiepingsworkshops aangeboden voor deelnemers van Wijk van de Toekomst. De workshop op dinsdag 7 maart in Apeldoorn heeft het thema ‘Van een transitievisie warmte naar de uitvoering?’ en gaat over wijken waar het proces zich nog in een relatief vroeg stadium bevindt. Daarbij zal gemeenschappelijk aan de hand van het Wijkkompas worden bepaald wat de stand van zaken in jouw wijk is. Zijn alle stakeholders in beeld? Wat is het verhaal van de wijk? Wat moet er gebeuren om het proces te versnellen?

De workshop op dinsdag 21 maart gaat over ‘APK van mijn wijkaanpak’ en is bedoeld voor wijken die al verder in het proces zijn. Het is een goede gelegenheid om te reflecteren op het proces tot nu toe en te kijken welke aspecten meer aandacht nodig hebben en hoe je daarmee aan de slag kunt gaan.

Bij iedere workshop is er plek voor ongeveer 25 deelnemers, dus meld je snel aan!
Aanmelding voor 7 maart: ‘van een transitievisie warmte naar de uitvoering?’
Aanmelding voor 21 maart: ‘APK van mijn wijkaanpak’